Ναυάγιο Ε/Γ Πατρίς (πρώην Saint Remi)

Ε/Γ Πατρίς (πρώην Saint Remi)

Στις 4 Ιουνίου του έτους 2011, ο Αντώνης Γράφας και η ομάδα του καταδύθηκαν για πρώτη φορά σε ένα άγνωστο μέχρι τότε ναυάγιο, το οποίο είχαν εντοπίσει, λίγο καιρό πριν, κοντά στην νήσο
Πάτροκλο του Σαρωνικού Κόλπου. Όπως αποδείχθηκε, εκ των υστέρων, επρόκειτο για το μικρό επιβατηγό ατμόπλοιο ΠΑΤΡΙΣ (πρώην γαλλικό SAINT REMI), το οποίο βυθίστηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 16ης Ιουνίου 1927, μετά τον εμβολισμό του από το επιβατηγό ατμόπλοιο ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ (πρώην βρετανικό γιότ CATANIA), λόγω ναυτιλιακού λάθους. Το ΠΑΤΡΙΣ είχε ναυπηγηθεί το έτος 1902 στην Διέππη της Γαλλίας, σαν σιδερένιο αλιευτικό πλοίο με το όνομα SAINT REMI, από την εταιρεία E. Amblard & Cie Constructions Navales Mécanique et Chaudronnerie à Dieppe. Είχε ολικό μήκος 32 μέτρα και τονάζ 161 ΚΟΧ. Το 1911 αγοράστηκε από
τους εφοπλιστές αδελφούς Χατζηκωνσταντή, μετασκευάσθηκε σε ακτοπλοϊκό επιβατηγό και νηολογήθηκε στον Πειραιά με το όνομα ΠΑΤΡΙΣ, το οποίο και διατήρησε μέχρι την βύθισή του. Μετά
από αλλεπάλληλες αλλαγές ιδιοκτητών πουλήθηκε το έτος 1923 στον πολιτευτή Κορινθίας Απόστολο Ζούζουλα, υπό την κατοχή του οποίου και παρέμεινε μέχρι την απώλειά του. Την 1η Ιουνίου 1927 ο Α. Ζούζουλας εκμίσθωσε το πλοίο, προς 15.000 δραχμές τον μήνα και για διάστημα τριών μηνών, στους Κωνσταντίνο Γκινάκο και Δημήτριο Αιγινήτη, οι οποίοι το χρησιμοποίησαν για την πραγματοποίηση ενός αριθμού ταξιδιών ανάμεσα στον Πειραιά και την Παροναξία. Είχαν πραγματοποιηθεί ήδη δυο ταξίδια και το τελευταίο ταξίδι, κατά το οποίο βυθίστηκε το πλοίο, ήταν
το τρίτο ταξίδι που πραγματοποίησε το ΠΑΤΡΙΣ υπό την εποπτεία των Γκινάκου-Αιγινήτη.

Το ατύχημα.

Στις 22.50 της 15ης Ιουνίου 1927, το ΠΑΤΡΙΣ, με 16 συνολικά επιβαίνοντες [1] και υπό την διακυβέρνηση του γαλαξιδιώτη πλοιάρχου Γ. Κωστάλλου, απέπλευσε από τον Πειραιά με τελικό
προορισμό την Νάξο. Στις 01.30 της 16ης Ιουνίου, και ενώ το πλοίο παράλλασε το νοτιοδυτικό ακρωτήριο της νήσου Πάτροκλος, βρέθηκε πλέοντας αντίθετα στην πορεία των επιβατηγών πλοίων
ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ και ΤΗΝΟΣ, τα οποία ερχόμενα από τη Σύρο κατευθύνονταν προς το λιμάνι του Πειραιά. Σε μικρή απόσταση και πίσω από τα προαναφερόμενα πλοία, ακολουθούσε το επιβατηγό
ατμόπλοιο ΑΓΓΕΛΙΚΗ, της ναυτιλιακής εταιρεία Γιαννουλάτου, ερχόμενο και αυτό από τη Σύρο. Όπως αναφέρεται στον τύπο το ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ [2], της ατμοπλοϊκής εταιρείας των αδελφών
Τόγια, με υπεύθυνο γέφυρας κατά την ώρα της σύγκρουσης τον δεύτερο πλοίαρχο Ν. Χαυλόπουλο, και το ΤΗΝΟΣ, της εταιρείας των υιών Δ. Ιγγλέση, με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Ι. Κάντουνα,
επιδίδονταν συναγωνιζόμενα σε αγώνα ταχύτητας, πλέοντας με 13 έως 14 κόμβους [3]. Το ΠΑΤΡΙΣ, προσπαθώντας να αποφύγει την επερχόμενη σύγκρουση και μη δυνάμενο να διέλθει ανάμεσα στα
δυο πλοία, έστρεψε προς τα αριστερά εκθέτοντας την δεξιά πλευρά του στο με ταχύτητα ερχόμενο ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ. Λόγω της μεγάλης ταχύτητας και της μικρής απόστασης ανάμεσα στα δυο πλοία, το ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ προσέκρουσε και σφηνώθηκε με δύναμη στην πλευρά του ΠΑΤΡΙΣ. Αμέσως μετά, και κατά την προσπάθεια αποκόλλησης του ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ, εισχώρησαν νερά στο ΠΑΤΡΙΣ με αποτέλεσμα να βαρύνει και να βυθιστεί σε ελάχιστο χρονικό διάστημα με συνολικά δέκα
απώλειες [4]. Ο ημερήσιος τύπος της εποχής αποδίδει ιδιαίτερα παραστατικά και με πολλές λεπτομέρειες το συμβάν[5]: Αργά προχθές την νύκτα απέπλευσαν εκ Σύρου δια Πειραιά πλήρη επιβατών τα ατμόπλοια Μοσχάνθη της ατμοπλοϊκής εταιρείας Τόγια και Τήνος της εταιρείας Υιών Δ. Ιγγλέση. Βραδύτερον απέπλευσεν εκ Σύρου δια Πειραιά και το ατμόπλοιον Αγγελική του κ. Γιαννουλάτου. Την 2αν πρωινήν ώραν εις την καμπήν του Ν.Δ. ακρωτηρίου του Γαïδουρονησίου [6] ανεφάνη
αιφνηδίως το ατμόπλοιον Πατρίς. Την στιγμήν εκείνην τα ατμόπλοια Μοσχάνθη Τόγια και Τήνος έπλεον παραλλήλως και εις απόστασιν 200 – 300 μέτρων απ΄ αλλήλων. Η Μοσχάνθη ήτο
προς την ξηράν και η Τήνος προς το πέλαγος. Η Πατρίς ευρεθείσα προ των δυο συμπλεόντων ολοταχώς ατμοπλοίων έλαβε εν αρχή πορείαν ίνα διέλθη εις το μέσον των δυο σκαφών αφήνουσα
δεξιόθεν την Τήνον και αριστερά την Μοσχάνθην. Δυστυχώς η ταχύτης των πλοίων ήτο μεγάλη η δε απόστασις μικρά. Η Πατρίς φοβηθείσα σύγκρουσιν με την Τήνον έστριψεν αριστερά και εσύριξε δις προς την Μοσχάνθην Τόγια. Ο δεύτερος πλοίαρχος της Μοσχάνθης κ. Ν. Χαυλόπουλος, όστις εκυβέρνα την ώραν εκείνην το
σκάφος, ευρεθείς ενώπιον ενός τόσον απροόπτου και κινδυνώδους ελιγμού της Πατρίδος βλέπων δε μοιραίαν και επικειμένην την σύγκρουσιν εσύριξε τρις κίνδυνον διατάξας γοργώς όπισθεν
ολοταχώς και συγχρόνως έστριψε όλον το πηδάλιον αριστερά και αυτός ίνα λοξοδρομήση. Η απόστασις όμως ήτο ελαχίστη και η σύγκρουσις επήλθε τρομακτική. Η Πατρίς στρίψασα τόσον αποτόμως εξετέλεσε, κατά την ναυτικήν έκφρασιν, γωνίαν 45 μοιρών έδειξε δε ολόκληρον την δεξιάν πλευράν της προς την Μοσχάνθην Τόγια της οποίας η πρώρα εχτύπησε την Πατρίδα εις το μέσον και ακριβώς εις το μηχανοστάσιον όπου και εσφηνώθη. Το
πλοίον έκλινε αμέσως και εβυθίσθη εις διάστημα δύο λεπτών.

Τα αίτια και τα επακόλουθα της βύθισης

Ο κυβερνήτης του ΠΑΤΡΙΣ, πλοίαρχος Γ. Κωστάλλος, αναφερόμενος στα αίτια του συμβάντος αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής [7]:
Στη μία και πενήντα ήμουνα στη νοτιοδυτική άκρα του Γαïδουρόνησου με οκτώ μίλια την ώρα. Πρώτα είδα δύο λευκούς φανούς και έπειτα άλλους δύο. Κατάλαβα πως ήταν των νησιών τα
καράβια. Αυτά πάνε με δωδεκάμισι – δεκατρία μίλια. Θάτανε καμιά οκτακοσαριά μέτρα μακριά, σε λίγο είδα το κόκκινο φανάρι της Μοσχάνθης, δηλαδή το αριστερό της και το πράσινο της Τήνου.
Αλλά να λογαριάσετε ότι μεταξύ τους δεν είχανε ούτε πενήντα μέτρα. Η Μοσχάνθη βαστούσε κοντά στον κάβο. Υπολόγισα ότι με δώδεκα μίλια που έκοβαν αυτοί και οκτώ εγώ, είκοσι δηλαδή, η απόσταση των οκτακοσίων μέτρων που μας χώριζε, δηλαδή μισό μίλι απάνω κάτω, ήταν ζήτημα δυόμιση λεπτών. Εάν έπαιρνα το τιμόνι μου θα έπεφτα επάνω στην Τήνο. Να περάσω ανάμεσα στα δύο δεν μπορούσα. Εσκέφθηκα τότε να ρίξω το καράβι στο νησί
στα αριστερά μου. Σφυράω λοιπόν δυό φορές ειδοποιώντας την Μοσχάνθη ότι διευθύνομαι αριστερά και παρά πάντα κανονισμόν παίρνω το τιμόνι μου όλο αλλά μπαίνει αριστερά με Κράτην
της μηχανής. Αν έπαιρνε κι΄ εκείνος το τιμόνι του αριστερά και έκανε κράτη θα γλυτώναμε. Αυτός ούτε εσφύριξε, ούτε τίποτα. Τάχασε φαίνεται κι΄ έπεσε απάνω μας. Επειτα με το ανάποδο ολοταχώς, που έκανε και τραβήχτηκε πίσω, μπουκάρησαν τα νερά και κάθησε το καράβι μου με την πρύμη. Εδωσα σ΄ όλους οδηγίες και καθώς εβάρυνε βλέπεις η πρύμη, άρχισε να σηκώνεται η πλώρη όρθια κατά τον ουρανό. Από την πλευρά τους οι αντιπρόσωποι της ναυτιλιακής εταιρείας των αδελφών ΤΟΓΙΑ, με φυσική
παρουσία δικηγόρου, δήλωσαν μια διαφορετική εκδοχή από αυτή του Κωστάλλου [8]. Εμείς εκάμαμε ότι μας επιβάλλουν οι κανονισμοί. Δεν είνε να μας επιρρίψουν καμμίαν ευθύνην. Η
«Μοσχάνθη» εσφύριξεν επανειλλημμένως δια να ειδοποιήση το Πατρίς περί του κινδύνου και αιφνιδίως αντικρύσαμεν την «Πατρίδα» εις μικράν απόστασιν με κατεύθυνσιν αρχικώς να διέλθη
διά μέσου της Μοσχάνθης και της Τήνου, αποτόμως δε στρεφομένην αριστερά και παρουσιάζουσαν προς ημάς την δεξιάν πλευράν της.
Αμέσως η Μοσχάνθη εκράτησε και έκαμεν ανάποδα ολοταχώς. Αλλ΄ ήτο πλέον αργά. Η πρώρα μας προσέκρουσεν επί της πλευράς της Πατρίδος εσφηνώθη εντός των ελασμάτων, τα οποία διέρρηξεν από πάνω έως τα ύφαλα και όταν υπό την επίδρασιν της προς τα όπισθεν κινήσεως της έλικος, απεσπάσθη αυτής, τα ύδατα εισώρμησαν διά του ρήγματος εις το κύτος της Πατρίδος της οποίας μετ΄ ολίγον ήρχισεν η πρύμνα να βυθίζεται, ωρθώθη με την πλώραν προς τα άνω και εξηφανίσθη. Αμέσως μετά την βύθιση του ΠΑΤΡΙΣ ο πλοίαρχος του ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ διέταξε την καθέλκυση των σωστικών λέμβων, με σκοπό την διάσωση των ναυαγών. Το συναγωνιζόμενο το ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ επιβατηγό ατμόπλοιο ΤΗΝΟΣ, αν και είδε την σύγκρουση των δυο πλοίων, συνέχισε την πορεία του προς το λιμάνι του Πειραιά, χωρίς να προσφέρει καμία συνδρομή στο πλήρωμα του ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ κατά την διάρκεια της διάσωσης των ναυαγών, αγνοώντας ταυτόχρονα παντελώς τους ναυτικούς κανόνες δεοντολογίας. Το επερχόμενο ατμόπλοιο ΑΓΓΕΛΙΚΗ ήταν εκείνο το οποίο σταμάτησε και βοήθησε το πλήρωμα του ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ στην διάσωση των ναυαγών του ΠΑΤΡΙΣ. Μετά τον κατάπλου όλων των εμπλεκόμενων πλοίων και των ναυαγών στο λιμάνι του Πειραιά, ο υπεύθυνος του δικαστικού τμήματος του Λιμεναρχείου Πειραιά, Θ. Κωνσταντινίδης, με την συμμετοχή του αντιεισαγγελέα Γ. Χαλκιά, ανέλαβαν την διεκπεραίωση των ανακρίσεων και την απόδοση ευθυνών. Σύμφωνα με δηλώσεις τους στον ημερήσιο τύπο [9]:
 η ευθύνη κυρίως του δυστυχήματος βαρύνει τον δεύτερον πλοίαρχον της Μοσχάνθης κ. Χαυλόπουλον, ο οποίος επ ουδενί λόγω έπρεπε να στρέψη προς τα δεξιά, αλλά τουναντίον, ώφειλε
να στραφή προς τα αριστερά, δηλαδή προς την αναπεπταμένην θάλασσαν, όπως έπραξε και ο πλοίαρχος της Τήνου του οποίου, ως προς τον χειρισμόν τούτον, εξετιμήθη υπό της υπηρεσίας και των ναυτικών κύκλων η ετοιμότης. Όσον αφορά τον πλοίαρχον της Πατρίδος και τούτου επαινείται η ετοιμότης δια τον προ της αναποδράστου ανάγκης παρά πάντα κανονισμόν, χειρισμόν
του προς τα αριστερά, με κίνδυνον να προσκρούση επί των βράχων της νησίδος. Επιπροσθέτως , ο υπολιμενάρχης Πειραιά απήγγειλε κατηγορία για φόνο εξ αμελείας, στον έχοντα βάρδια στη γέφυρα του ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ, δεύτερο πλοίαρχο Ν. Χαυλόπουλο, και κατηγορία για παράβαση των διεθνών κανόνων του περί ναυσιπλοΐας κώδικα, στον κυβερνήτη του ΤΗΝΟΣ πλοίαρχο Ι. Κάντουνα, για την μη παροχή βοήθειας στην διάσωση των ναυαγών του ΠΑΤΡΙΣ.

Το ναυάγιο

Το ναυάγιο του επιβατηγού ατμόπλοιου ΠΑΤΡΙΣ βρίσκεται επικαθήμενο στο βυθό σε όρθια θέση. Το μέγιστο βάθος του ναυαγίου φτάνει τα 73 και το ελάχιστο τα 65 μέτρα. Ο νοητός άξονας πρύμνης- πλώρης έχει κατεύθυνση νοτιοανατολική, 130 περίπου μοιρών. Το μεγάλο ρήγμα στο μεσοκάραβο, στην δεξιά πλευρά του ναυαγίου, το οποίο προήλθε από την πρόσκρουση και το σφήνωμα της πλώρης του ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ, είναι ιδιαίτερα ορατό και είναι το μοναδικό ρήγμα που φέρει το ναυάγιο. Τα 87 χρόνια που έχουν παρέλθει από την βύθισή του δεν έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την κατάσταση του ναυαγίου, το οποίο εξακολουθεί να στέκει όρθιο χωρίς να φανερώνει στοιχεία κατάρρευσης και ιδιαίτερης φθοράς. Το ναυάγιο του μικρού ακτοπλοϊκού επιβατηγού ατμόπλοιου ΠΑΤΡΙΣ δεν αποτελεί απώλεια
απορρέουσα από πολεμική ενέργεια, όπως τόσα άλλα ναυάγια των ελληνικών θαλασσών. Το γεγονός όμως ότι προέρχεται από την περίοδο του Μεσοπολέμου, κατά την οποία η ελληνική
εμπορική ναυτιλία βρισκόταν σε περίοδο ριζικής αναγέννησης, μετά τις μεγάλες απώλειες που υπέστη κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το καθιστά αυτόματα σημαντικό ιστορικό μάρτυρα της
περιόδου αυτής, αφενός λόγω των ιδιαίτερων ναυπηγικών και τεχνικών χαρακτηριστικών του, αφετέρου λόγω της συμμετοχής του σε ένα ατύχημα το οποίο προήλθε από μια συνήθεια η οποία
ενίοτε βρίσκει εφαρμογή μέχρι σήμερα, τον συναγωνισμό και την συμμετοχή σε άτυπους αγώνες ταχύτητας πολλών πλοίων της ελληνικής επιβατικής ακτοπλοΐας. Ένα ακόμα γεγονός, το οποίο καθιστά τον ναυάγιο του ΠΑΤΡΙΣ ως σημαντικό σημείο αναφοράς της απτής ακόμα ιστορίας της ελληνικής ναυτιλίας, αποτελεί η καθοριστική εμπλοκή στη βύθισή του, του επιβατηγού ατμόπλοιου ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ (μετέπειτα ΜΗΛΟΣ) το οποίο συμμετείχε κατά την διάρκεια του πολέμου, ως ανθυποβρυχιακό UJ-2107, σε επιχειρήσεις της γερμανικής Kriegsmarine μέχρι την τελική βύθισή του κατά την διάρκεια συμμαχικού αεροπορικού βομβαρδισμού το
φθινόπωρο του 1944.

DG

Παραπομπές, Συμπληρωματικά, Διευκρινήσεις

[1] Οι 16 επιβαίνοντες ήταν: Οι 12 άνδρες του πληρώματος, οι δυο μισθωτές του πλοίου (Κ. Γκινάκος και Δ. Αιγινήτης) και δυο επιβάτες, ένας εκ των οποίων ήταν ζωέμπορος, συνοδεύον 35 πρόβατα, και ο άλλος ο βοηθός του. Αν και το πλήρωμα του ΠΑΤΡΙΣ αποτελείτο από 14 άνδρες δυο από αυτούς, ο δεύτερος μηχανικός Κ. Θωμάκος και ο ανθρακεύς Χ. Κυριαζής, δεν επιβιβάστηκαν στο
ΠΑΤΡΙΣ κατά τον απόπλου του πλοίου. Η αρχική πληροφορία για την ύπαρξη ενός άγγλου μηχανικού των σμυριδωρυχείων Νάξου στο κατάστρωμα του ΠΑΤΡΙΣ, αναιρέθηκε εκ των υστέρων από τον
κυβερνήτη του πλοίου Γ. Κωστάλλο. (πρβλ. ΣΚΡΙΠ φύλλο 17.6.1927)

[2] Το επιβατηγό ατμόπλοιο ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ, μήκους 62 μέτρων και 598 ΚΟΧ, ναυπηγήθηκε το 1895, σαν βρετανικό γιότ CATANIA, στη Γλασκώβη της Σκωτίας. Το 1922 αγοράσθηκε από τους αδελφούς Τόγια, μετατράπηκε σε επιβατηγό και έλαβε το όνομα ΜΟΣΧΑΝΘΗ ΤΟΓΙΑ. Το 1930 αγοράσθηκε από την Εθνική Ατμοπλοΐα και το 1932 μετονομάσθηκε σε ΜΗΛΟΣ. Αμέσως μετά την κήρυξη του Ελληνοïταλικού Πολέμου επιτάχθηκε από την ελληνική κυβέρνηση στις 29.10.1940 και χρησιμοποιήθηκε σαν οπλιταγωγό. Την 6η Απριλίου 1941 βρισκόμενο στο λιμάνι του Πειραιά, κατά την καταστροφική έκρηξη του βρετανικού φορτηγού πλοίου CLAN FRASER, έπαθε βαριές ζημιές με αποτέλεσμα να τεθεί σε αχρηστία. Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τον γερμανικό στρατό κατοχής, εκτιμήθηκε σαν πολεμική λεία και εντάχθηκε στο γερμανικό Πολεμικό Ναυτικό (βλ. Kriegsmarine) ως ακταιωρός με τον κωδικό 13 V 3 για τον 13ο Παράκτιο Προστατευτικό Στολίσκο
Κρήτης στην αρχή, και από τον Φεβρουάριο του 1942 ως ανθυποβρυχιακό με τον κωδικό UJ-2107 για τον 21ο Ανθυποβρυχιακό Στολίσκο. Από τον Ιανουάριο του 1943 ξεκίνησε η ολική μετασκευή του από την DWK (Deutsche-Werft Kiel) στον Ναύσταθμο της Σαλαμίνας. Το πλοίο, του οποίου η επισκευή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, καταστράφηκε στη Σαλαμίνα την 15η Σεπτεμβρίου 1944, κατά την διάρκεια συμμαχικού αεροπορικού βομβαρδισμού. Μετά τον πόλεμο δημοπρατήθηκε από τον Οργανισμό Ανέλκυσης Ναυαγίων, διαλύθηκε και πουλήθηκε σαν μέταλλο.

[3] «Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων ΣΚΡΙΠ» φύλλο της 17.6.1927

[4] Οι δέκα απολεσθέντες κατά το ατύχημα ήταν: Ι. Χατζηκωσταντής από την Χίο, πρώτος μηχανικός,
38 ετών, έγγαμος / Π. Μπαφίτης από την Πάρο, θερμαστής, 23 ετών, έγγαμος / Κ. Ξένος από την Πάρο, θερμαστής, 25 ετών / Ι. Σύρμας από τις Σπέτσες, ναύκληρος, 27 ετών, έγγαμος / Γ. Κυδωνέας από τις Λεύκες Πάρου, θαλαμηπόλος, έγγαμος και πατέρας έξι παιδιών / Κ. Δεσύπρης από την Πάρο, ναύτης, 43 ετών / Κ. Γκινάκος από την Πάρο, ναυλωτής του πλοίου / Ι. Παμβωτάς από την Νάξο, ζωέμπορος, έγγαμος / Δ. Γιαφασούρης από την Νάξο, υπάλληλος του Παμβωτά / ένας ταχυδρόμος αγνώστων στοιχείων.

[5] «Ημερήσια Εθνική Εφημερίς ΕΜΠΡΟΣ» φύλλο της 17.6.1927

[6] Πρόκειται για την νήσο Πάτροκλος η οποία είναι γνωστή και σαν «Γαïδουρονήσι».

[7] Supra [3]

[8] Αυτ.

[9] Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων ΣΚΡΙΠ φύλλο της 18.6.1927.

Αρχειακές πηγές και βιβλιογραφία

«Ημερήσια Εθνική Εφημερίς ΕΜΠΡΟΣ», ημερομηνίες 17 και 18.6.1927«Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων ΣΚΡΙΠ», ημερομηνίες 17 και 18.6.1927

«ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», ημερομηνίες 17 και 18.6.1927

Lloyds Register of Shipping

KTB der 13. Küstenschutzfolttille Kreta, NARA

KTB der 21. UJ-Flottille, NARA

Gröner, Erich / Jung, Dieter / Maass, Martin: Die deutschen Kriegsschiffe 1815-1945, Bd. 8/2, Verlag
Bernard & Graefe, 1987

Μαλακάσης, Ιωάννης Θ. (Επιμέλεια): Αρχείο Ι. Μελισσηνού Εφέδρου εκ Μονίμων Αντιπλοιάρχου

Π.Ν. – Το Ναυτικό στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο – Η συνολική προσφορά της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας (Ιστιοφόρου και Ατμοπλόου) 1940-1945, τόμος Α΄, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων,
1995.

Ντούνης, Χρήστος Ε.: Τα Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες, τόμος Α΄, Finatec, 2000