Ναυάγιο του Ιταλικού τορπιλοβόλου ALTAIR (AT)

Ιταλικό τορπιλοβόλο ALTAIR (AT)

Την 15η Οκτωβρίου 2015 η καταδυτική ομάδα του Αντώνη Γράφα, σε συνεργασία με τους Γιάννη Μυτιλιναίο και Δημήτρη Σμυρνιώτη, καταδύθηκε σε ένα ναυάγιο νοτιοδυτικά την νήσου Πάτροκλος το οποίο εν συνεχεία ταυτοποιήθηκε ως το ιταλικό τορπιλοβόλο ALTAIR (AT), αδελφό πλοίο του ιταλικού τορπιλοβόλου ALDEBARAN (AL) το οποίο επίσης βυθίστηκε στην περιοχή του Σαρωνικού και ανακαλύφθηκε από την ίδια ομάδα τον Φεβρουάριο του 2014. Το βάθος των 144 μέτρων και ο μικρός χρόνος βυθού δεν επέτρεψαν αρχικά την περεταίρω τεκμηρίωση του ναυαγίου. Το 2019, τέσσερα χρόνια αργότερα και μετά από ενδελεχή τεκμηρίωση το ναυάγιο επιβεβαιώθηκε οριστικά ως το ιταλικό τορπιλοβόλο ALTAIR το οποίο απωλέσθηκε στις 02:47 της 20ης Οκτωβρίου 1941 νοτιοδυτικά της νήσου Πάτροκλος (Γαïδουρονήσι). Με την ολοκλήρωση της τεκμηρίωσης του ALTAIR ολοκληρώνεται και ο κύκλος έρευνας των ιταλικών τορπιλοβόλων τα οποία απωλέσθηκαν από πολεμικές αιτίες στον Σαρωνικό κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο κύκλος αυτός ξεκίνησε με το CURTATONE, συνεχίστηκε με το ALDEBARAN και ολκληρώθηκε με το ALTAIR.

Κατασκευή και τεχνικά χαρακτηριστικά

Το ιταλικό βασιλικό τορπιλοβόλο ALTAIR (RegiaTorpediniera ALTAIR) ήταν κλάσης SPICA, τύπου PERSEO, και ήταν πανομοιότυπο με τα υπόλοιπα εφτά τορπιλοβόλα του τύπου αυτού[1]. Όλα τα τορπιλοβόλα αυτήςτης κλάσης έφεραν ονόματα αστερισμών όπως το ALTAIR, το οποίο αποτελεί το φωτεινότερο άστρο του αστερισμού του Αετού (λατινικά Aquila). Το ALTAIR άρχισε να κατασκευάζεται στα ναυπηγεία Cantiere Ansaldo, στο Sestri Ponente, στην Γένοβα της Ιταλίας, την 2α Οκτωβρίου 1935 μαζί με το αδελφό του πλοίο ALDEBARAN (AL). Καθελκύστηκε την 26η Ιουλίου 1936 και αποπερατώθηκε την 23η Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου.

Τα γενικότερα χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες του πλοίου:

Όνομα: ALTAIR
Διακριτικός κωδικός: AT
Τύπος: Τορπιλοβόλο (Torpediniera)
Εθνικότητα: Ιταλική
Όπλο: Regia Marina Italiana
Εκτόπισμα: Στάνταρ, 630 τόνοι / Πλήρες φορτίου, 1.020 τόνοι
Μήκος: 82 μέτρα
Πλάτος: 8,2 μέτρα
Βύθισμα: 2,8
Πρόωση: Δύο ατμοτουρμπίνες παράγοντας ισχύ 19.000 ίππων
Έλικες: 2
Ενδεικτική ταχύτητα: 34 κόμβοι
Αυτονομία: 1.910 ναυτικά μίλια με ταχύτητα 15 κόμβων / 1.700 ν.μ. με ταχύτητα 16 κόμβων / 60 ν.μ. με ταχύτητα 30 κόμβων
Οπλισμός: Τρία ιταλικά ναυτικά πυροβόλα των 100/47 χιλ., τύπου OTOMod. 1931, οκτώ ιταλικά πολυβόλα των 13,2 χιλ., τύπου BredaMod. 31, τέσσερεις τορπιλοσωλήνες των 450 χιλ., δυο μηχανισμοί ρίψης βομβών βάθους, δυνατότητα μεταφοράς 20 ναρκών, σύστημα γριπισμού ναρκών
Ενδεικτικό πλήρωμα: 119 άτομα (7 αξιωματικοί και 112 υπαξιωματικοί και ναύτες).

Επιχειρησιακή δράση 1937-1941

Αμέσως μετά την αποπεράτωσή του και τις πρώτες δοκιμές στην Τυρρινική Θάλασσα, υπό την εποπτεία του κατασκευαστή του, στάλθηκε στα τότε ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα όπου εντάχθηκε στο δυναμικό της Ναυτικής Διοίκησης των Ιταλικών Νήσων στο Αιγαίο (CommandodelleIsoleitalianedell´ Egeo) όπου παρέμεινε έως το καλοκαίρι του 1937.Το 1938 εντάχθηκεως ηγετικό πλοίο της 12ης Μοίρας Τορπιλοβόλων (XIISquadrigliaTorpediniere) της Regia Marina Italiana, έχοντας ως βάση του την La Maddalena της Σαρδηνίας. Από τον ίδιο χρόνο και έως τον Ιούνιο του 1940 χρησιμοποιήθηκε ως εκπαιδευτικό πλοίο με βάση του την Augusta της Σικελίας. Δύο ημέρες μετά την είσοδο της Ιταλίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την 8η Ιουνίου 1940, το ALTAIR συμμετείχε στις επιχειρήσεις προστασίας των παράκτιων πόλεων της Λιγουρίας από τους βομβαρδισμούς του γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού. Από τον Αύγουστο έως και τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου συμμετείχε, ως πλοίο προστασίας, σε ναρκοθετήσεις και σε νηοπομπές. Από την 31η Οκτωβρίου έως και την 1η Νοεμβρίου 1940, συμμετείχε με τα τορπιλοβόλα ALDEBARAN, ANDROMEDA και ANTARES στις «Ειδικές Ναυτικές Δυνάμεις» (Forze Navali Speciali) της RegiaMarina, με σκοπό την προετοιμασία για την από το Γενικό Επιτελείο του ιταλικού στρατού, προγραμματισμένη απόβαση των ιταλικών δυνάμεων στην Κέρκυρα. Σύμφωνα με το επιτελικό αυτό σχέδιο είχε προγραμματιστεί η επιβίβαση της 47ης Μεραρχίας Πεζικού, της αποκαλούμενης Μεραρχίας «Μπάρι» (47a Divisione Fanteria «Bari»), σε πλοία και η αποβίβαση της στην Κέρκυρα με σκοπό την εισβολή στον ελλαδικό χώρο μέσω των νησιών του Ιονίου. Οι μεγάλες όμως απώλειες στο Αλβανικό Μέτωπο, οδήγησαν στην ακύρωση του σχεδίου και στην μεταφορά των στρατευμάτων στο λιμάνι της Αυλώνας στην Αλβανία, με σκοπό την ενίσχυση του ιταλικού στρατού στο ελληνοïταλικό μέτωπο της Αλβανίας. Tην ίδια περίοδο και συγκεκριμένα την 29η Δεκεμβρίου 1940, ένα από τα αδελφά πλοία του ALTAIR, το τορπιλοβόλο ANTARES, εμβόλισε και βύθισε αύτανδρο στην Αδριατική, το ελληνικό υποβρύχιο ΠΡΩΤΕΥΣ (πλωτάρχης Μ.Χατζηκωνσταντής), το οποίο λίγο πριν είχε καταφέρει να τορπιλίσει το ιταλικό οπλιταγωγό SARDEGNA. Από τον Νοέμβριο του 1940 έως και τον Μάιο του 1941, το ALTAIR επιχείρησε στην θαλάσσια περιοχή της Αδριατικής ως συνοδευτικό νηοπομπών, οι οποίες σκοπό είχαν τον συνεχή ανεφοδιασμό του εκστρατευτικού ιταλικού σώματος της Αλβανίας με άνδρες και εφόδια. Την 4η Μαΐου του 1941, μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, το ALTAIR, μαζί με τα τορπιλοβόλα ANTARES και ARETUSA, καθώς και το βοηθητικό αντιτορπιλικό BARLETTA, μετέφερε από το Brindisi της Ιταλίας τις πρώτες μονάδες του ιταλικού εκστρατευτικού σώματος τις οποίες αποβίβασε στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς. Το ALTAIR εντάχθηκε στην 1η Μοίρα Τορπιλοβόλων (1a SquadrigliaTorpediniere) της Regia Marina στην Ελλάδα, η οποία τελούσε υπό την διοίκηση της νεοϊδρυθείσας ιταλικής Ναυτικής Διοίκησης Βορείου Αιγαίου «Marisudest» (Comando Gruppo Navaledell’ Egeo Settentrionale). Το Marisudest είχε την έδρα του στην Αθήνα και συμμετείχε με την γερμανική Kriegsmarine σε όλες τις ναυτικές επιχειρήσεις του ελλαδικού χώρου. Το ALTAIR έδρασε μέχρι την βύθισή του κυρίως ως συνοδευτικό νηοπομπών, αρχικά στην «Επιχείρηση ΕΡΜΗΣ» (βλ. Μάχη της Κρήτης) και κατόπιν σε όλο τον ελλαδικό χώρο, συνοδεύοντας νηοπομπές των δυνάμεων του Άξονα και επιχειρώντας από το βόρειο Αιγαίο ως την Κρήτη και την Κυρηναϊκή. Μέχρι τη βύθιση του διεκπεραίωσε 119 αποστολές καλύπτοντας συνολικά 22.528 ναυτικά μίλια.

Βρετανικό υποβρύχιο HMS RORQUAL (N74)

Η αιτία βύθισης του τορπιλοβόλου ALTAIR υπήρξε η πρόσκρουσή του σε νάρκη ναρκοπεδίου το οποίο πόντισε το βρετανικό ναρκοθετικό υποβρύχιο HMS RORQUAL.Το ναρκοπέδιο αυτό δεν υπήρξε μόνο η αιτία βύθισης του ALTAIR, αλλά και του αδελφού του δίδυμου τορπιλοβόλου πλοίου ALDEBARAN, το οποίο πρόσκρουσε επίσης σε νάρκη του ίδιου ναρκοπεδίου στις 08:05 της 20ης Οκτωβρίου 1941.
Το HMS RORQUAL υπήρξε ένα από τα πιο επιτυχημένα υποβρύχια του Royal Navy έχοντας στο ενεργητικό του 16 βυθίσεις πλοίων. Κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία Vickers Armstrong στο Barrow-in-Furness της Αγγλίας, το 1936, την χρονιά κατασκευής του ALTAIR και του ALDEBARAN, και ήταν ένα από τα έξι υποβρύχια της κλάσης GRAMPUS. Το 1940 στάλθηκε στην Μεσόγειο όπου έλαβε μέρος σε πολλές επιχειρήσεις, ως επί το πλείστον ναρκοθετήσεις, έως το 1945 όπου και στάλθηκε στην Άπω Ανατολή, για να συμμετάσχει στις συμμαχικές επιχειρήσεις ενάντια στο ιαπωνικό Αυτοκρατορικό Ναυτικό. Μετά το τέλος του πολέμου παροπλίστηκε και το 1945 πουλήθηκε για διάλυση. Τον Μάρτιο του 1946 διαλύθηκε στο Newport της Ουαλίας.
Την 1η Οκτωβρίου του 1941, το HMS RORQUAL, υπό την διακυβέρνηση του Lt. Lennox William Napier RN, αναχώρησε από την Αλεξάνδρεια, την βάση του βρετανικού στόλου στην ανατολική Μεσόγειο, για επιθετική περιπολία στο Αιγαίο Πέλαγος. Την επόμενη ημέρα, αφού κατέπλευσε στο Πορτ Σάιντ της Αιγύπτου, κατευθύνθηκε μέσω της Διώρυγας του Σουέζ στις Πικρές Λίμνες όπου πρόσδεσε στο πλοίο S.S. GUMA, με σκοπό την φόρτωση ναρκών. Την 3η Οκτωβρίου αναχώρησε από το Πορτ Σάιντ και τέσσερεις ημέρες αργότερα, αφού διέπλευσε την 07.10.1941 το κανάλι των Κυθήρων, βρισκόταν στην περιοχή του Σαρωνικού με σκοπό την πόντιση ναρκοπεδίου αποτελούμενου από 50 νάρκες στα δυτικά της νησίδας Άγιος Γεώργιος.

Η βρετανική καταχώρηση των πεπραγμένων του υποβρυχίου αναφέρει για την 08.10.1941 τα εξής:

«05:30 Κατάδυση κοντά στην νήσο Άγιος Γεώργιος με πορεία προς το σημείο πόντισης του ναρκοπεδίου.
08:35 Εντοπίστηκε νηοπομπή, αποτελούμενη από δυο πετρελαιοκίνητα και συνοδευόμενη από ένα αντιτορπιλικό κλάσης CURTATONE και ένα κλάσης TURBINE, με πορεία 30°, να περνά κοντά στο βόρειο άκρο της νήσου Άγιος Γεώργιος. Δεν πραγματοποιήθηκε επίθεση λόγω της ναρκοθέτησης. 11:29 Τοποθετήθηκε η πρώτη νάρκη στο στίγμα 37° 29´ Β και 23° 53´ Α. Στις 12:12 τοποθετήθηκε η 50η νάρκη.
19:00 Ανάδυση και πορεία προς νότο. Διάπλους ανάμεσα από τις νήσους Φαλκονέρα και Καράβι, και μέσω του καναλιού των Κυθήρων συνέχιση του πλου, εν επιφανεία, κατά την διάρκεια της νύχτας.»
Η θανάσιμη παγίδα, εξαιτίας της οποίας θα βυθίζονταν δώδεκα ημέρες αργότερα τα δυο δίδυμα τορπιλοβόλα της Regia Marina, ALTAIR και ALDEBARAN, είχε στηθεί.

Βύθιση των ALTAIR και ALDEBARAN [2]

Το απόγευμα της 19ης Οκτωβρίου 1941, μια νηοπομπή [3], αποτελούμενη από τα ιταλικά πλοία CITTÀ DI MARSALA, CITTÀ DI AGRIGENTO, TAGLIAMENTO και το γερμανικό πλοίο SALZBURG, συνοδευόμενη από τα ιταλικά τορπιλοβόλα LUPO, ALTAIR, MONZAMBANO και το βοηθητικό αντιτορπιλικό BARLETTA, απέπλευσε από τον Πειραιά με προορισμό το Ηράκλειο της Κρήτης. Στις 19:28, κι ενώ η νηοπομπή βρισκόταν κοντά στην δυτική πλευρά της νησίδας Άγιος Γεώργιος (βλ. Σαν Τζώρτζης), έγινε αντιληπτή μια έκρηξη στα ύφαλα του τορπιλοβόλου ALTAIR, το οποίο έπλεε στα αριστερά της νηοπομπής. Το ALTAIR (αντιπλοίαρχος Cardinali) βρισκόταν την στιγμή εκείνη σε απόσταση τριών περίπου ναυτικών μιλίων, σε γωνία 320°, από την νησίδα Άγιος Γεώργιος [4]. Η πλώρη του πλοίου αποκόπηκε σχεδόν αμέσως από το υπόλοιπο σκάφος και βυθίστηκε. Ταυτόχρονα ξέσπασε έντονη πυρκαγιά στον λέβητα αριθ. 1, η οποία αποτελούσε έντονη απειλή για την αποθήκη πυρομαχικών του πλοίου [5]. Το τορπιλοβόλο LUPO (αντιπλοίαρχος Mimbelli) αντέστρεψε αμέσως την πορεία του, πλέοντας τάχιστα προς το ALTAIR. Σε ερώτηση του αν υπήρχε δυνατότητα ρυμούλκησης του πλοίου, έλαβε αρχικά αρνητική απάντηση. Γύρω στις 21:00 όμως, και ενώ η ένταση της φωτιάς στο ALTAIR είχε μειωθεί, το LUPO πλησίασε το ALTAIR και κατάφερε να το προσδέσει στην πρύμνη του, με την καδένα της άγκυρας. Ενώ ο κυβερνήτης του LUPO και διοικητής της νηοπομπής, αντιπλοίαρχος Mimbelli, έδωσε την διαταγή να συνεχίσει το κομβόι την πορεία του προς το Ηράκλειο, έχοντας ως συνοδευτικά μόνο τα MONZAMBANO και BARLETTA, παρέμεινε στην περιοχή, επικουρώντας και ρυμουλκώντας το ALTAIR. Η συνεχής ροή νερού όμως, η όποια βάραινε το ALTAIR, και οι άσχημες καιρικές συνθήκες, λόγω του ισχυρού βορειοδυτικού ανέμου που συνεχώς δυνάμωνε, καθιστούσαν την ρυμούλκηση δύσκολη. Σκοπός του αντιπλοιάρχου Mimbelli ήταν να ρυμουλκήσει το ALTAIR προς την κατεύθυνση, από την οποία περίμενε ενισχύσεις που του είχαν σταλεί  από το Marisudest, με σκοπό την βοήθεια στην ρυμούλκηση του ALTAIR. Στο μεσοδιάστημα, το Marisudest είχε διατάξει τον απόπλου του τορπιλοβόλου SELLA, με σκοπό την αντικατάσταση του LUPO στην νηοπομπή. Ταυτόχρονα είχε επίσης διατάξει  το τορπιλοβόλο ALDEBARAN να κατευθυνθεί στην περιοχή του ατυχήματος, για να βοηθήσει το LUPO στην ρυμούλκηση του ALTAIR, επικουρώντας και τα δυο πλοία, λόγω των δύσκολων καιρικών συνθηκών και του δυνατού βορειοδυτικού ανέμου. Είχε διατάξει επίσης τον απόπλου όλων των ρυμουλκών, των ανθυποβρυχιακών, και των πετρελαιοκίνητων, με προορισμό το σημείο του ατυχήματος έχοντας ως στόχο την περισυλλογή των ναυαγών και την προσφορά βοήθειας.
Το ALDEBARAN (πλωτάρχης Α. Giungi) απέπλευσε από τον Πειραιά στις 23:00 της 19ης Οκτωβρίου, καταφέρνοντας τελικά να συναντήσει το LUPO και το ρυμουλκούμενο ALTAIR στις  01:00 της 20ης Οκτωβρίου 1941. Θωρώντας επίκαιρο τον κίνδυνο από ελλοχεύοντα εχθρικά υποβρύχια, έκανε αρχικά έναν κύκλο γύρω από τα πλοία ρίχνοντας συνεχώς βόμβες βάθους. Στην συνέχεια συνόδευσε για δυο σχεδόν ώρες το LUPO και το ρυμουλκούμενο ALTAIR, το οποίο όμως είχε πλέον βαρύνει πολύ, με αποτέλεσμα να βυθιστεί στις 02:47 της 20ης Οκτωβρίου τρία ναυτικά μίλια νοτιοδυτικά της νήσου Πατρόκλος (Γαïδουρονήσι). Το ALTAIR είχε καταφέρει να παραμείνει στην επιφάνεια, χωρίς πλώρη, για πάνω από εφτά ώρες.

Το ναυάγιο

Το ναυάγιο του ALTAIR βρίσκεται όρθια επικαθήμενο στον βυθό, σε μέγιστο βάθος 144 μέτρων, και ο νοητός άξονας πρύμνης-πλώρης έχει κατεύθυνση 320 μοιρών. Η κατάδυση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην περιοχή του μεσοκάραβου την 15η Οκτωβρίου 2015, έδειξε ότι το πλοίο έχει ναυπηγικά και τεχνικά χαρακτηριστικά της ιταλικής κλάσης τορπιλοβόλων SPICA και φέρει οπλισμό. Εντοπίσθηκε ένα πυροβόλο των 100 χιλ. στην πρύμνη και πολυβόλα στις άνω κεντρικές θέσεις ομοχειριών του πλοίου. Η θέση του ναυαγίου βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη του μισού ναυτικού μιλίου από το σημείο βύθισης του ALTAIR, όπως αυτή αναφέρεται στα διασωθέντα ημερολόγια πολέμου. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον οπλισμό και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του πλοίου, δηλώνει ευθαρσώς ότι πρόκειται αμετάκλητα για το ναυάγιο του τορπιλοβόλου του Ιταλικού Βασιλικού Ναυτικού ALTAIR, το οποίο βυθίστηκε την 20η Οκτωβρίου 1941 νοτιοδυτικά της νήσου Πάτροκλος (Γαïδουρονήσι).
DG

Παραπομπές, Συμπληρωματικά, Διευκρινήσεις

[1] Μαζί με τοALTAIR κατασκευάστηκαν στα ναυπηγεία Ansaldo, την ίδια χρονική περίοδο, τα τορπιλοβόλα πλοία ALDEBARAN (AL), ANDROMEDA (AD) και ANTARES (AN). Τα υπόλοιπα τέσσερα αδελφά τορπιλοβόλα πλοία, PERSEO (PS), SAGITTARIO (SG), SIRIO (SI) και VEGA (VG), κατασκευάστηκαν στα ναυπηγεία Quarnaro, του τότε ιταλικού Fiume της Κροατίας.
[2] Όλες οι πληροφορίες στο απόσπασμα αυτό προέρχονται από τις στην συνέχεια αναφερόμενες πηγές. Τα βασικά στοιχεία των γεγονότων παρουσιάζονται όπως αυτά βρίσκονται καταχωρημένα στο Ladifesadeltrafficol´Albania, la Greciael´Egeo, USMM, σελ. 110-112. Τα συμπληρωματικά στοιχεία και οι λεπτομέρειες προέρχονται από το Navimilitari perdute, USMM, σελ. 39-40, καθώς και από τα Lagemeldungen Admiral Ägäis, KTB Admiral Ägäis, KTB Seekommandant Attika. Σε καθοριστικά σημεία, όπου ενίοτε υπάρχουν διαφορές, αυτές διευκρινίζονται με τις ανάλογες παραθέσεις.
[3] 4η Ιταλική Μοίρα Μεταφορών
[4] Το ναρκοπέδιο που τοποθέτησε το HMS RORQUAL, ήταν το πρώτο συμμαχικό ναρκοπέδιο που τοποθετήθηκε στην περιοχή, μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα. Η έκρηξη στο ALTAIR θεωρήθηκε μέχρι και την επόμενη ημέρα, που τα ιταλικά ναρκαλιευτικά εντόπισαν το συμμαχικό ναρκοπέδιο, αποτέλεσμα τορπιλισμού. Το γερμανικό Ναυαρχείο Αιγαίου αναφέρει ότι η έκρηξη εκδηλώθηκε πέντε ναυτικά μίλια βορειοδυτικά του Σαν Τζώρτζη, στο ενδεικτικό στίγμα 37° 32´ Β και 23° 51´ Α (βλ. KTB Admiral Ägäis 19.10.41).
[5] Η H.K.A.A. 831 (Heeres-Küsten-Artilerie-Abteilung), που βρισκόταν  στο Σούνιο, μεταβίβασε στην Ναυτική Διοίκηση Αττικής το εξής μήνυμα: «Στις 19:10, της 19.10.1941, σε απόσταση 40 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά από το ακρωτήριο Σούνιο, εντοπίσθηκε έκρηξη σε πλοίο και στην συνέχεια η εκδήλωση πυρκαγιάς. Ταυτόχρονα ένα δεύτερο πλοίο έκανε κύκλους γύρω του παρατηρώντας την επιφάνεια της θάλασσας κάτω από τους προβολείς του. Το καιόμενο πλοίο ήταν το ιταλικό τορπιλοβόλο ALTAIR». (βλ. KTB Seeko Attika 20.10.41)

Πηγές

ADM 236/11, The National Archives, Kew
Ando, Elio / Bagnasco, Erminio: Marina Italiana: Le Operazioni nel Mediterraneo Giugno 1940 – Giugno 1942, Bolognia, Intergest, 1976
Akten Gemeinsame Kriegsführung, Deutsches Marinekommando Italien, PG-46157, T1022/Roll 2550, NARA
Archivio Storico Ansaldo, Genova, Italia
Bagnasco, Erminio: Aldo Fraccaroli: Fotografo Navale 1933-1993 sessant´anni di storia della Marina italiana attraverso le immagini, Ed. Albertelli, 1996 Cocchia, Aldo (Compilatore), De Palma, Filippo (Collaboratore), Fioravanzo, Giuseppe (Revisore): La difesa del traffic coll´Africa settentrionale, La Guerra nel Mediterraneo, Ufficio Storico della Marina Militare, Vol. II, Roma, 1958
Colledge, J.J. / Warloaw, Ben: Ships of the Royal Navy: The Complete Record of all Fighting Ships of the Royal Navy, London, Chatham Publishing, Rev. Ed., 2006
Fioravanzo, Giuseppe: Le Azioni navali in Mediterraneo. Dal 1 aprile 1941 al 8 settembre 1943, Roma, Ufficio Storico della Marina Militare, 2001
Kriegstagebuch Admiral Ägäis, PG 46245, T1022/Roll 4024, NARA
Kriegstagebuch Kommandant der Seeverteidigung Attika, PG 46408, T1022/ Roll 2588, NARA
Kriegstagebuch Marinegruppenkommando Süd, PG 46005-014, T1022/ Roll 4284, NARA
Lagemeldungen Admiral Ägäis, Heeresakte T312/ Roll 460, NARA
Lupinacci, Pier Filippo (Compilatore), Tognelli, Vittorio E. (Revisore): La difesa del traffico l´Albania, la Grecia e l´Egeo, La Marina italiana nella seconde Guerra mondiale, Ufficio Storico della Marina Militare, Vol. IX, Roma, 1965
Navi militari perdute, Ufficio Storico della Marina Militare, La Marina italiana nella seconde guerra mondiale, Vol. II, Roma, 1965
Pollina, Paolo M.: Le torpediniere italiane, Ufficio Storico della Marina Militare, Roma, 1964
Projekt ASA, Historisches Marinearchiv
Rohwer, Jürgen: Allied Submarine Attacks of World War Two, Naval Institute Press, Annapolis, Maryland, 1997.